Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийн талаар үнэн бодит мэдээлэл өгч, дуугарах ёстой гэж намайг олон хүн шахаж шаардсан, болно бүтнэ гэсэн хүлээлттэйгээр харзнасан боловч шинэ удирдлагууд хэт нэр төр хөөцөлдсөөр үйлдвэрийн маань ирээдүйг бүрхэг болгочихлоо. Учир нь импортын цементийг нээлгэлээ, энэ бол дотоодын үйлдвэрлэгчдийн хувьд сүйрэл. Бид чинь дотооддоо дөрвөн сая тонн үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдтэй боловч одоо хоёр сая тонн хэрэгцээнийхээ төлөө импортыг чөлөөлөхөөр дотоодын үйлдвэрлэгч нар зогсоход хүрнэ. Дотооддоо үйлдвэрлэнэ гэдэг нь нэмүү өртөг Монголдоо үлдэнэ. Түлш түүхий эд, цахилгаан эрчим хүч нийлүүлэгч зэрэг олон олон татвар бүрдүүлэгч аж ахуйн нэгж, ажиллах хүчин ажилгүй болно. Импортын цемент гэдэг бол нэмүү өртгөө хилийн цаана орхиод орж ирдэг. Эрхбиш энэ засаг Төр гаргасан шийдвэрээ эргэж харна гэж найдахаас, хүлээхээс өөр яах вэ.
Бид нэлээд хөөцөлдөж байж импортын цементийг хаалгасан байдаг. Тухайн үед мэдээж ченжүүд дургүйцсэн боловч олон давуу тал бий болсон. Манай үйлдвэрээс авхуулаад өндөр хүүтэй олон зээлтэй энэ хэдэн үйлдвэрүүд хөл дээрээ босох хэрэгтэй биз дээ.
Миний ажилласан сүүлийн таван жилд өөрөөр хэлбэл үйлдвэр баригдсанаасаа хойш 2022 он хүртэл цементийн үнэ нэмэгдээгүй. Бүх үйлдвэрүүдэд ижилхэн, тонн цемент 200 мянга орчим төгрөг байсан, одоо бол шуудай цемент гэж ярьдаг болчхож. Нэг шуудай нь 8-12 мянга орчим төгрөгөөс хэтрээгүй, тухайн үед бүх түлш түүхий эд, эрчим хүч, нүүрсний үнэ 40-60 хувь нэмэгдсэн байсан ч үйлдвэрүүд цементийнхээ үнийг нэмэхгүй нэг түвшинд барьж, хомсдол үүсгэхгүйгээр дотоодынхоо хэрэгцээг хувааж хангаад ирсэн байдаг.
Хөтөлийн “Цемент шохой” үйлдвэрээрээ бахархмаар байна. Хөтөл ажиллахгүй бол юу болохыг харлаа. 40-өөд жилийн түүхэндээ ингэж сезоны үед удаан хугацаагаар зогсоогүй юм байна. Барилга, бүтээн байгуулалтын сезон гэдэг бол хаврын хагас, зун бүтэн, намрын хагас ердөө нэмэх градустай 6-7 сар л байдаг, үйлдвэр маань 39 жил хомсдол үүсгэж, үнэ хөөрөгдөлгүйгээр Монголд баригдсан бүх бүтээн байгуулалтад оролцоод ихэнх тохиолдолд дангаараа, зарим тохиолдолд импорт, шинэ үйлдвэрүүдтэй хамжилцаад хангаад ирсэн. Жишээлбэл: цар тахлын эхний жил буюу 2020 онд бусад үйлдвэрүүдийн хятад мэргэжилтнүүд хил хаалттайгаас орж ирээгүй, ажиллаагүй байхад манайх дангаараа шахуу бүх бүтээн байгуулалтын цементийг нийлүүлсэн. Ер нь COVID-19-ийн үеийн хоёр жилд манайхан зарим тохиолдолд үйлдвэр дээрээ байрлаад Говийн төмөр зам, Дарханы зам, бусад хэрэглэгч нарыг зогсоогоогүй, хямд үнэтэй цементээр /шуудай цементийг 8-11 мянга орчим/ хангаад ирсэн байдаг.
Үйлдвэрийн 40 гаруй жилийн түүхэн дэх зуны сезоны удаан зогсолт, цементийн хомсдол, үнэ хөөрөгдөлт, шоудалтыг рекорд гэхгүй юм бол өөр юуг рекорд гэх үү, үр дүнд нь импортын цемент оруулахаар боллоо. Харамсалтай байна. Энэ өвөлжингөө ченжүүд БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн цемент зөөнө. Ирэх жил хэчнээн үйлдвэрлээд ч борлуулалт буурна. Бид 2006-2013 онд шинэ үйлдвэрүүд баригдаагүй үед дангаараа хуучин нойтон аргын үйлдвэртэй байхдаа ч хятад цементтэй өрсөлдөхөд хэцүү л байдаг байсан. Одоо бол дотоодынхоо гурван үйлдвэр, Эрээний цементийн үйлдвэрүүдтэй өрсөлдөх болж дээ. За энэ ч яах вэ, Төр нь мэдэж байгаа биз.
Хүмүүсийн хариулт авахыг хүссэн зарим асуултад хариулт өгье. Яагаад 36 сар зууханд доторлогоо хийгээгүй вэ гэнэ. Хувийн компани дөнгөж шинэ баригдсан үйлдвэрийнхээ зуухыг доторлохгүйгээр 36 сар явуулах уу эвдэрнэ биз дээ. 39 жилийн хугацаанд доторлогоог яг цаг хугацаанд хийж явсан байдаг. Хамгийн сүүлд гэхэд 2021 оны наймдугаар сарын 21-нд хийсэн, гэхдээ доторлогоо болон бусад засвар үйлчилгээг төлөвлөж хийдэг. Жишээ нь: оны эцэст борлуулалт зогссон аравдугаар сарын эцсээр клинкерээ нөөцөлдөг. Манай үйлдвэрийн хашаа хамгийн дээд тал нь 100 мянга орчим тонн клинкер агуулах боломжтой, өнгөрсөн онд гэхэд 80 мянга орчим нөөц клинкертэй шинэ онтой золгосон, хавар 2, 3 дугаар сард засвар эхлэхэд тухайн жилдээ хаана ямар засварыг хэдийд хийх хэдий хэмжээний, тухайлбал: доторлогоо хийх, хэзээ доторлох, тоосго, бусад сэлбэг материалаа захиалдаг. Энэ хооронд клинкэрээ үйлдвэрлэх, цементээ тээрэмдэж дараа дараагийн нөөцөө бүрдүүлэх гэх мэт. Барилга, бүтээн байгуулалтын ажил, өөрөөр хэлбэл цементийн борлуулалт дөрөвдүгээр сараас эхэлдэг учраас хамгийн түрүүнд борлуулалтын орлогоосоо сэлбэг материал, тоосгоо, ялангуяа гадаадаас авах тухайн жилийнхээ хэмжээ орцоор нь захиалах жишээтэй. Яагаад гэвэл захиалаад гурван сарын дараа ирдэг учраас, нөөцөө бүрдүүлээд, тоосгоо ирсний дараа зуухаа зогсоож, доторлогоо хийх гэх мэт бусад засвар ч мөн адил.
Төр нь эзэмшинэ үү, хувийн хэвшил нь эзэмшинэ үү хамгийн гол нь үйлдвэр ажиллаж байх нь чухал. Манай үйлдвэр хүнд үйлдвэр. Анх биднийг 80-аад оны эхээр яамнаас томилолтоор ирэхэд хуучнаар ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд тосож сургаж, хамтарч үйлдвэрээ ч барилцаж, дадлагажуулж сургаж байлаа. Дараа нь оросууд буцаж, 2000-оны эхэн үеэс түрүүчээсээ ИТА нар тэтгэвэрт гарч, бид Дарханы ШУТИС-аас 10 инженерийг үйлдвэртээ урьж, шинэ үйлдвэр хуурай арга дээр хятадуудаас дутахааргүй мэргэжилтнүүд болж дадлагажиж суралцсан. Сүүлийн хэдэн жил тэд маань хэнээс ч хараат бус боловсон хүчнүүд, мэргэжилтнүүд болж, үйлдвэрээ ажиллуулж ирсэн байдаг. Цаашид ч тэднийг байхад Хөтөлийн үйлдвэр ямар ч саадгүйгээр, зогсолтгүйгээр ажиллах боломжтой байлаа. Адилхан баригдсан нөгөө гурван цементийн үйлдвэрүүд одоо хир нь хятад мэргэжилтнүүдийг урьж залж ажиллуулсаар байна. Харамсалтай нь Л.Наранбаатар захирал мэргэшиж дадлагажсан мэргэжилтнүүдээ бүгдийг нь халаад оронд нь намын батлахаар цүнх баригч, албан тушаалын төлөө зүтгэгч хүмүүсийг голлох албан тушаалд тавьснаар ийм байдалд хүрлээ гэж харж байна. Цаашид яахыг таашгүй, цементийн үйлдвэр зогслоо гэхэд цаана нь Монголд гурван үйлдвэр байгаа. Гэтэл энэ маягаар шохойн үйлдвэрийг зогсоовол Эрдэнэтийг зогсооно. Дулааны үйлдвэрээ зогсоовол Хөтөл хөлдөнө гэдгийг анхаарч ажиллаасай. Бүх л болохгүй, бүтэхгүй зүйлд өмнөх удирдлага руугаа чихэж, өөрсдийгөө өргөх жишээний. Бид хийдгээ хийсэн, 40 жил Монголын бүх бүтээн байгуулалтад тасралт, хомсдол үүсгэхгүйгээр цемент нийлүүлээд, Эрдэнэт үйлдвэрийг ч нэг өдөр зогсоолгүй шохойгоор хангаад ирсэн. Манай Хөтөлийнхөн, өмнөх ахмадууд чинь, эргээд харахад, Л.Наранбаатарыг танихгүй, мэдэхгүй мэдээж шинэ газар, шинэ хамт олонтой учирна. Хөтөлийн талаар “А” ч үгүй эхний ээлжид зөвхөн хүмүүсийн амаар ажил явуулна, гэтэл манай Хөтөлийн нөгөө эх орончид цүнх баригч, хэдийд аль засвар яаж хийх вэ, борлуулалт дөнгөж эхлэнгүүт гадаад материалаа захиал, оройтно. Үйлдвэрлэлтээс хоёр сарын өмнө уулын ажлаа явуулахгүй бол шохой чулуугүй болно гэх мэтчилэн зөвлөхийн оронд зөвхөн өмнөхөө муулаад бай гэж зөвлөхөөр нөгөөх нь ч зогсохоо мэдэхгүй “поп”-роод байвал үйлдвэрлэл явагдахын байна гээд ойлгочихсон. Эцэст нь юу болов. Би бас Л.Наранбаатар захирлын эдийн засгийн боловсролыг арай юу гэж дүгнэлээ. Үйлдвэрлэл ер нь аливаа аж ахуйн нэгж ашиг орлогыг жилээр тооцдог, сараар тооцдоггүй, гэтэл энэ хүн IV сар, V сард ашигтай ажиллалаа гээд байгааг ойлгосонгүй.
VII, VIII, IX сард хэдийд нь ашигтай ажилласан, XII, I, II сард хэдийд нь ашигтай ажиллахын жилийн 12 сарын ашиг алдагдлыг нийлүүлж нэмээд ашиг алдагдал гэж тооцдог гэж зөвлөмөөр байна. Барилгын сезон эхлээд IV-X сар хүртэл борлуулалт ашигтай байдаг.
Өмнөх жилүүдэд бид үйл ажиллагаанаасаа жил бүр ашигтай ажиллуулсан байдаг. Нэг график зураад 100 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай бараг аваад идээд уучихсан юм шиг “поп”-роод байсан, юуг ч ойлгох чадваргүйчүүд нь ч яах уу гээд л энэ хувийн компани чинь энэ үйлдвэрийг барихын тулд арилжааны банкнуудаас зээл авсан байдаг. Харин ч миний үед бид сайн ажиллаж, тэр зээлээс нь 150-иас дээш тэрбум төгрөгийн банкны зээлийг төлсөн. Эцэст нь Л.Наранбаатар болон Хөтөлийн “Эх орончид гээд өөрсдийгөө тодорхойлчихсон хүмүүст хандаж хэлэхэд “Жаахан жудагтай бай. Цементийн үйлдвэрийн гол цөм нь чулуунцарын үйлдвэр, бусад цехүүд бол туслах хэсэг”. Харааж зүхээд байгаа Д.Эрдэнэбилэг гэдэг хүн чинь энэ сайхан үйлдвэрийг бариад өнөөдөр та нарыг албан тушаалаар хангаад байна. Хэрвээ тухайн үед энэ хувийн компани хөрөнгө оруулалт хийгээгүй. Хуучин нойтон аргын үйлдвэрээрээ ажиллаж байсан бол зах зээлээс аль эрт арчигдсан, Хөтөл гэдэг суурин ч эргэлзээтэй болох байлаа. Ялангуяа хөтөлчүүд бусад үйлдвэрүүдтэй өрсөлдөх чадвартай сайхан үйлдвэртэй болсондоо баярлаж явах хэрэгтэй. Бусад цех, хэсгүүд хэдийгээр 40 жил болсон ч засвар үйлчилгээгээ төлөвлөж, цаг тухайд нь хийгээд явахад цаашид ч олон жил ажиллана. Тэрнээс Монголын рекордын эзэн болох гэж байна гээд хэдэн тээрмээ хуяглаад байвал бүгд дуусна. Ер нь техникийг аргадаж ажиллуулахаас ахиж хэрэглэхгүй юм шиг хүчиндэж ажиллуулдаггүй, долоо дахь жилдээ ажиллаж байгаа шинэ зуухны доторлогоог 40 жил ажиллаж байгаа хуучин тоног төхөөрөмж болгоод, 36 сар доторлоогүй байна ч гэх шиг. Бүх зүйл баримттайгаа байгаа, хүмүүсийг бүгдээрээ тэнэг гэж андуурах хэрэггүй байх. Миний хувьд Төрд байхад нь ч, хувьд байхад нь ч энэ үйлдвэрийг удирдаж байсан. Өнөөдөр Төрд оччихлоо, хөрөнгө оруулалт хийнэ гээд “поп”-роод байгаа, тэрийг нь хөөргөөд байгаа, тэгэх байх гээд итгээд, аливааг ойлгох чадвар дутуу хүмүүст хэлэхэд “Төр бол хэзээ ч ганц төгрөгийн, ганц хадаасны ч хөрөнгө оруулалт хийдэггүй, Төрд тийм боломж ч байдаггүй” юм.